Giriş
Bir Metaforun İzini Sürmek
Akademik üretim, bir nehir gibi akar; kaynağı dışarıda, deltası içeride. Türkiye’de bu nehir, yüzyıllardır tercüme kokusuyla ağırlaşmış bir rotada ilerlemektedir. Bu koku, yalnızca dilsel bir iz değil; aynı zamanda entelektüel bir bağımlılığın ve epistemolojik bir ithalatın kokusudur. Eskiden bu koku, bir emek ve zahmet kokusuyken, bugün yerini Yapay Zekânın (YZ) dijital parfümüne: parlak arayüzlere ve prompt‘ların hızlı tıkırtısına bırakmıştır. Ancak kokunun özü aynıdır: İthal fikirlerinyerel ambalajı.
Bu metin, Yerel Evrensellik 4.0 kavramını bir teşhis aracı olarak kullanarak, Türkiye’deki çeviri kültürünün modern yansımalarını eleştirel bir mercekten analiz etmeyi amaçlamaktadır. Yerel Evrensellik 4.0, ithal fikirlerin YZ araçlarıyla hızla yerelleştirilip uluslararası görünürlük kazanması ancak kavramsal kök salmaması sürecini tanımlayan kültürel ve kavramsal bir simülasyon döngüsüdür:
İthal Kavram} +YZ Hızlandırma}} +Yerli Söylem} +{\text{Sunum Estetiği}} +{Uluslararası Görünüm}
Türkiye’nin akademik üretimi bu döngüde özgünlüğü biçimsel bir adaptasyona indirgemektedir (Sakarya Üniversitesi, 2020, s. 17). Ancak bu fatalist döngüden çıkış mümkündür. Japonya’nın Toplum 5.0 modeli gibi yaklaşımlar, teknolojik ilerlemeyi kavramsal özerklikle buluşturarak, dijitalleşmeyi kendi bilgisini küresel bir paradigmaya dönüştürme çağrısına çevirir (DergiPark, 2022, s. 4). Bu bağlamda, çeviri kültürü artık sadece dilsel değil; teknolojik, sosyolojik ve epistemolojik boyutlarıyla ele alınmalıdır.
1- Sorun Tespiti: Tercümenin Değişen Kokusu ve Sabit Dinamik
1.1. Teknolojik Katmanlar ve Kavramsal Dışa Bağımlılık
Bilginin coğrafyalar arası aktarımı, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan bir çeviri zinciriyle şekillenmiştir (Kadıoğlu, 2019, s. 45). Bu zincirdeki her teknolojik halka çeviri faaliyetinin araçlarını değiştirmiş, ancak temel bir dinamik sabit kalmıştır: Kavramsal çerçevenin dışarıda, sunumun ise içeride üretilmesi.
İ-19. Yüzyıl (Zahmetli El Emeği): Aydınlanma Misyonu. Fransızca merkezli Batı felsefesini taşıma. Çeviri, medeniyetin eşiğiydi (Çiçek, 2017, s. 112).
ii-20. Yüzyıl Ortası (Uyarlama Dönemi): Otorite Kurma Aracı. Almanca ve İngilizce kaynaklar hâkim oldu. Kavramlar, otorite kurmak adına “yerlileştirme” adı altında kısaltıldı veya uyarlanıyordu (Demircioğlu, 2005, s. 89).
iii-2006 Sonrası (Hız ve Yüzeysellik): Birinci Dijital Devrim. Google Translate ile hız ve erişilebilirlik sınırsızlaştı; ancak kopyala-yapıştır pratiğiyle bağlamsal derinlik kayboldu (Yıldız, 2010, s. 134).
iv-2020’ler Sonrası (Simülasyon Çağı): İkinci Dijital Devrim. YZ araçları (ChatGPT, DeepL) ile otomatik sentezleme ve bağlamsal çeviri. Üretim hızı artarken, özgünlüğe duyulan ihtiyaç azaldı (Ergün, 2023, s. 58).
1.2. Simülasyon Çağında Akademik Mertlik ve Kolektif Tembellik
Tüm bu devrimler, temel dinamiği değiştiremeyerek YZ çağında “akademik mertliği” kristalize etti: “YZ anladı, ben aktarıyorum.” Bu durum, nicel yayın artışına (2023 Scopus verisi: 75.733 yayın) rağmen nitel bir kavramsal imza yaratılamamasına yol açar. Bu, küresel kavramın yerel ambalajı olduğu kolektif bir tembellik biçimidir.
Örnek: “Disruptive Innovation” (Yıkıcı Yenilik) kavramı ithal edilir. Ancak bu kavramın, Türkiye’deki KOBİ’lerin hiyerarşik yapısı, sermaye birikimi ve risk iştahı gibi kritik yerel parametrelerle derinlemesine analizi yapılmaz. Kavram gelir, yerleşmez.
2-Ekol Olma Sorunsalı ve Kavramsal Katalizör
2.1. Çevirinin Paradoksu: Köprüden Duvara
Çeviri, kültürü evrenselliğe taşıyan köprü olmalıydı; ancak bizde sıklıkla evrenselliğin yerini alarak bir duvar örmüştür. Fikirler içeri aktarılırken, o bilginin arkasındaki düşünce mimarisi ihmal edilir (Bilgin, 2015, s. 103).
Bu durum, evrenselliğin iki farklı biçimini ortaya koyar:
Çeviri ile Evrensellik: Geçici, dışsal bilgi transferi.
Üretim ile Evrensellik: Kalıcı, özgün düşünce kökleriyle kurulan, yerel bilgiyi evrensel dile tercüme etme.
Trajikomik Özet: Akademik ortamımız, bir estetik vitrinde kavramsal borçluluk sergiler. Sempozyum sunumlarımız PowerPoint estetiğiyle parlar; ama fikrin kaynağı hep dışarıdadır. Bu durum, yerli sunumla ithal kavramın birleştiği bir simülasyon üretir. Türkiye, küresel bilgi akışında hâlâ bir alıcı ve yankı odası konumundadır (Turan, 2020, s. 44).
2.2. Kavramsal Katalizör Olarak Çeviriye Çağrı
i-Osmanlı’daki “tercüme odaları”, bir köprü işlevi görürken (Çiçek, 2017, s. 119), bugün YZ ile kurulan “dijital odalar” sadece bir aktarım duvarı örüyor. Bu duvarı yıkmak için, çeviriyi bir son ürün değil, kendi kavramsal üretimini tetikleyen bir katalizör olarak gören bir modele ihtiyaç vardır. Bu, yerel bilgiyi küresel bir paradigmaya dönüştürme eylemidir.
3- Karşılaştırmalı Perspektif: Japonya Modeli
3.1. Meiji’den Toplum 5.0’a: Yeniden İnşa Stratejisi
Japonya, Batı’yı yoğun bir çeviri faaliyetiyle öğrenirken (Meiji Restorasyonu), başarısını teorileri olduğu gibi uygulamamakta buldu. 1950’lerde Deming’in kalite kontrol teorileri Japonya’ya taşındı; ancak Japonlar, bu teorileri söküp takılabilir bir makine gibi analiz edip, kendi kültürel süzgecinden geçirerek yeniden kurdular (DergiPark, 2022, s. 3).
Japonya’nın çeviriyi başlangıç noktası olarak gören Kritik Eşik Formülü :
(Demontaj ve Analiz)} +{Yorumla (Kültürel Süzgeç)} +Yeniden Kur (Özgün Model)}
Bu yöntemle, Batı prensipleri Japon kolektivizmi ve disiplin kültürüyle harmanlanarak Toplam Kalite Yönetimi (TQM), Kaizen (Sürekli İyileştirme) ve JIT (Tam Zamanında Üretim) gibi felsefi yaklaşımlara ve dünyaya ihraç edilmiş özgün kavramlara dönüştü. Bugün bu özerklik, insan merkezli Toplum 5.0 vizyonuyla küresel bir paradigma sunmasını sağlamıştır.
3.2. Türkiye’ye Dersler: Çeviri Yerine Kavramsal İmza
Türkiye, kavramı içselleştirmek yerine, onu uygulatmak veya aktarmakla yetindi. Örneğin Köy Enstitüleri’nde John Dewey’in eğitim felsefesinin uygulandığı gibi.
| Unsurlar | Japonya | Türkiye |
| Çeviri Yaklaşımı | Başlangıç noktası (Yeniden İnşa Hammaddesi) | Bitiş noktası (Aktarım Nihai Ürünü) |
| Kavramsal Çıktı | Kaizen, JIT (Paradigma İhraç) | “Yerelleştirilmiş” kopyalar (Atıf İthal) |
Türkiye’nin potansiyeli (Mimar Sinan, erken sanayileşme, ASELSAN teknolojileri), kavramsal bir çerçeveye oturtulup uluslararası bir paradigma haline getirilmeyi beklemektedir (Yıldız, 2021, s. 88).
4-Kavramsal Özerklik için Stratejik Yol Haritası
Yerel Evrensellik 4.0 döngüsünden çıkış, ithal etme değil, ihraç etme zihniyetini merkeze koyan bir Kavramsal İnşa modelini benimsemeyi gerektirir.
4.1. Niyet Değişimi: Çeviriyi Sorgulama Aracı Yapmak
Çeviri, bir aktarım sonu değil, sorgulama başlangıcı olmalıdır. Her ithal kavram için şu sorular sorulmalıdır: “Bu kavram Türkiye’de hangi yerel deneyimi açıklamakta yetersiz kalıyor ve neden?”
Detaylı Öneri: Türk Agile Yönetim Modeli
Problem: Agile Management‘ın saf hali, Türk KOBİ’lerinin yüksek hiyerarşik kültürü ve kısa vadeli nakit akışı dinamikleri karşısında dirençle karşılaşır.
Özgün İnşa: Bu yerel parametreler dikkate alınarak, hiyerarşiyi tamamen reddetmeyen ancak yetki devrini ve karar alma hızını optimize eden, kültürel bağlama duyarlı bir “Türk Agile Yönetim Modeli” geliştirilmelidir.
4.2. Teknoloji Kullanımını Yeniden Konumlandırmak: YZ-Katalizör Modeli
YZ, nitelikli düşünmenin katalizörü ve eleştirel yardımcısı olmalıdır.
Literatür Sondajı: YZ’yi, binlerce makaleyi tarayarak uluslararası literatürde Türkiye ve benzeri coğrafyalara odaklanan kavramsal boşlukları (gaps) tespit etmek için kullanmak.
Hipotez Sınama ve Simülasyon: YZ’yi, kendi özgün hipotezlerimizin ve teorilerimizin (örneğin kurduğumuz yeni yönetim modelinin etkisinin) büyük veri setleri üzerinde simüle edilmesi ve istatistiksel olarak sınanması için bir araç görevi görmelidir.
4.3. Kavramları Kültürel Bağlama Yeniden Gömmek (Kavramsal Topraklama)
İthal kavramlar, kendi yerel deneyimimiz, tarihsel mirasımız ve kurumsalyapımızla yoğrularak yeniden inşa edilmelidir.
Detaylı Öneri 1: Anadolu Döngüsel Ekonomi Teorisi
Topraklama: “Sürdürülebilirlik”in endüstriyel normlarına karşın, Anadolu coğrafyasının kadim döngüsel tarım mantığı ve yerel tohum bankacılığı geleneği esas alınmalıdır.
Özgün İnşa: Geleneksel bilgeliği modern teknoloji ve dijital takip sistemleriyle birleştiren, geleneksel ve teknolojik bilginin kesişimini vurgulayan bir “Anadolu Döngüsel Ekonomi Teorisi” geliştirilmelidir.
Detaylı Öneri 2: Kriz Sonrası Toplumsal Direnç Teorisi
Topraklama: Batı’nın kurumsal kapasiteye odaklanan Resilience kavramı yerine, Türkiye’nin depremler ve göç krizlerindeki (Göç Dergisi, 2022; DergiPark, 2023) deneyiminden yola çıkarak, toplumsal yapının anında mobilize olma ve gönüllü koordinasyon ağları kurma yeteneği merkeze alınmalıdır.
Özgün İnşa: Toplumsal-gönüllü koordinasyonun ve sosyo-psikolojik toparlanmanın merkezi olduğu, uluslararası göç ve afet krizlerini entegreeden bir “Kriz Sonrası Toplumsal Direnç Teorisi” (Post-Crisis Societal Resilience) formüle edilmelidir.
4.4. Yeni Ekolün Temelleri: Felsefe İhracı
Disiplinler Arası İnşa: Üniversite, sanayi ve STK’ların iş birliğiyle, yerel sorunlara küresel geçerliliği olan çözümler üreten laboratuvarlar kurulması.
Felsefe İhracı: Üretilen özgün teoriyi, dünyaya sadece bir metot değil, bir yaşam ve yönetim felsefesi olarak ihraç etmek (Japonya’nın Kaizen ile yaptığı gibi).
Ölçüt Değişimi: Akademik performansta, uluslararası atıf gücünü yerel etkiyle (ekonomik, sosyal, çevresel dönüşüm) birleştiren bir Karma Etki Metriği geliştirmek.
Son Söz
Fatalizmden Özerkliğe
Yerel Evrensellik 4.0, hızlı aktarımın sunduğu parlak bir tuzaktır. YZ destekli çeviri araçları, ithal kavramları hızla içeri taşır; ancak bu hız, özgünlükle ters orantılıdır. Eğer sadece aktarmaya devam edersek, küresel bilgi akışında yalnızca yankılanan bir ses oluruz. Oysa üretirsek, kaynak oluruz (Ergün, 2023, s. 64).
Türkiye’nin akademik kaderi, ithal kavramları tekrar etmekle değil; en kritik yerel sorunlarına odaklanıp (Deprem, Göç, Su Krizi), buradan evrenselleşecek çözümler ve kavramsal çerçeveler üretme yeteneğinde yatmaktadır. Bu, uluslararası literatürü takip etmekten değil; ona yön vermekten geçer.
MFÖ korosunun usulca sahneye süzülüp söylediği “Biz hep böyleydiiik…” fatalizmini kesip, Japonya’nın Kaizen ruhuyla “Biz değişeceğiz ve üreteceğiz” demenin vaktidir. Çünkü kavramsal özerklik, sadece akademik bir başarı değil; kültürel bir direniş biçimidir.
Nihai Sonuç Formülü:
{Çeviri (İlk Adım)}+ {Üretim (Kök Salma)}} +{Kavramsal Özerklik (Ekol)} +{Evrensellik İhracı}}
—————————–
Kaynakça
- Aksoy, E. (2018). Yerel Bilginin Evrensel Dili. Ankara: Bilgi Yayınevi.
- Arimoto, T. (2023). Toplum 5.0 ve Japonya’nın Dönüşüm Hikâyesi. TÜBİTAK Bilim ve Teknik, 52(1004), 48–52.
- Aydın, E. (2024). YZ Çağında Akademik Üretim. Ankara: AkademiPress.
- Bilgin, S. (2015). Kültür ve Çeviri Faaliyetleri. İstanbul: Köprü Yayınları.
- Cahit Arf Bilgi Merkezi. (2024). Scopus Türkiye Adresli Veriler. [https://tinyurl.com/bddt9kbf
- Çiçek, H. (2017). Tanzimat ve Tercüme Faaliyetleri. İstanbul: Kültür Kitaplığı.
- Demircioğlu, G. (2005). Tercüme Odalarından Çeviri Bürolarına. İstanbul: Alfa.
- DergiPark. (2022). Toplum 5.0: İnsan Odaklı Dijital Dönüşüm. [https://tinyurl.com/34tbjczk
- DergiPark. (2023). Türkiye’de Suriyeli Göçü Sonrası Geliştirilen Politikalar. https://tinyurl.com/n3hvjvj5
- Ergün, S. (2023). Yapay Zekâ ve Akademik Simülasyon. İstanbul: Beta.
- Göç Dergisi. (2022). Doğal Afetlerin Göç Üzerindeki Etkileri: Depremler ve Türkiye. [https://dergi.tplondon.com/goc/article/view/875 ].
- Günay, D. (2016). Bilimsel Paradigmalar ve Türkiye. İstanbul: Bilim ve Sanat Yayınları.
- Gür, B. S. (2011). John Dewey ve Türk Eğitim Reformu. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 44(2), 65–80.
- Kadıoğlu, A. (2019). Türkiye’de Çeviri Tarihi. İstanbul: Literatür Yayınları.
- Karar Gazetesi. (2025). 2050’de Küresel Su Krizi Kapıda: Türkiye Tehlikenin Farkında mı?. [https://tinyurl.com/mr3kkmvm].
- Kaya, H. (1998). Türkiye’de Düşünce Tarihi ve Tercüme. İzmir: Ege Yayınları.
- Kurtuluş, O. (2022). Yıkıcı Yenilik ve Yerel Bağlam Sorunsalı. İstanbul: Ekonomi Yayınları.
- Özkan, N. (2011). Dijital Çağda Akademik Etik. Ankara: Palme.
- Sakarya Üniversitesi. (2020). Endüstri 4.0 ve Yerel Evrensellik Kavramı. Sakarya: SAÜ Yayınları.
- Turan, Z. (2020). Evrensellik ve Yerellik Arasında Akademi. İstanbul: Metis Yayınları.
- Yıldız, A. (2021). Türkiye’de Savunma Sanayiinin Kavramsal Gelişimi. Savunma ve Strateji Dergisi, 9(1), 85–95.
- Yıldız, M. (2010). Dijitalleşme ve Dilin Dönüşümü. İstanbul: İletişim Yayınları.
Yönetimde İnsan. (2018). Toplum 5.0: Japon Modeli.https://tinyurl.com/muapa5pb
